حمام گنجعلیخان یکی از بناهای مجموعه گنجعلی خان در شهر کرمان است که در سال ۱۰۲۰ ه ق (۱۶۱۱ میلادی) ساخته شدهاست.
گنجعلی بیک ملقب به گنجعلی خان از حاکمان کرمان در زمان شاه عباس بود که کارهای عمرانی مهمی در کرمان انجام دادهاست. او برای اینکه در وسط شهر تفرجگاههای عمومی وجود داشته باشد، ابتدا یک میدان بزرگ ایجاد کرد. این میدان که بیش از صد متر طول و پنجاه متر عرض دارد از چهار طرف با بناهای اختصاصی شامل مدرسه، مسجد، بازار و حمام، چهارسوق، آبانبار و ضرابخانه محصور شده و یک مجموعه عالی از آثار عمرانی عصر صفوی است.
معماری حمام:
· سردر:
آجرهای ساده و نیلی، حاشیهای از سنگ مرمر، نقاشی های سردر، مقرنس بندی، نمای بیرونی سردر حمام را تشکیل میدهند. بر سردر حمام، که بخشی از نقاشی های عهد صفوی آن به تازگی مرمت شده، کتیبه شعری به خط نستعلیق بر سنگ مرمر حک شده که مصرع آخر آن، سال اتمام بنا را با تبدیل به حروف ابجد نشان میدهد: «کسی نداده نشان در جهان چنین حمام ». تزیینات گچ بری و نقاشیهای سردر حمام به دو بخش تقسیم میشود: بخش بالایی مقرنس مربوط به دوره صفویه و دارای تزیینات گل وبوته وگچ بری زیبا که در سال ۱۳۷۴ توسط اداره میراث فرهنگی استان کرمان مرمت شدهاست و بخش پایین مربوط به دوره قاجاریه است که بر روی تزیینات دوره صفویه سر در حمام کشیده شدهاست. از جمله موضوعات این نقاشیها که به شکلی ساده و بدون رعایت اصول نقاشی، پهلو به پهلوی هم کشیده شدهاند میتوان به تصاویر بهرام گور، خسرو و شیرین، شاهان در حال شکار، کاروان شتر و حیوانات درنده اشاره کرد. درقسمت پایین، زیرنقاشیها دور تا دور کتیبه ای از مرمر سبز رنگ دیده میشود که با خط نستعلیق، اشعاری بر آن کنده شدهاست و تاریخ آن را ۱۰۲۰ ه .ق (۱۶۱۱ م )نشان میدهد.
نقاشیهای سردر حمام آسیبهای مختلفی دیده که در سالهای اخیر مرمت شده و در بعضی جاها با رنگ گواش رنگ آمیزی شدهاست.
· فضای اصلی:
با عبور از زیر سردر و راهرویی غیرمستقیم، که مانع از دیدن درون حمام و حفظ گرمای آن میشود، و عبور از یک هشتی کوچک و درگاهی منقوش با حجاری پرندگان دریایی به فضایی بزرگ میرسیم که نامش «رختکن» و نام دیگرش «سربینه» است که از فضاهای اصلی بناست که با بکارگیری نظمی کامل و ترکیبی مناسب از سطوح کاشی کاری پرنقش و نگار و رنگارنگ، سنگ های مرمر، سقفهای کاربندی شده، استفاده از صدای آب حاصل از فوران فوارهها و نورپردازی ویژه، فضایی دلنشین و خاص آفریدهاست. رختکن، متشکل از یک فضای میانی وسیع با سقفی بلند و پرکار و غرفههای کوچکتر در گرداگرد آن است، غرفهها نیز حوضچهای با فواره در مرکز خود جای دادهاند. این غرفهها از انتها به هم مرتبط هستند رختکن، باوجوداینکه فضایی یکپارچه جلوه میکند دارای گوشههایی خلوت و تودرتو است که فضایی مناسب برای استراحت، عبادت و گفتگو را عرضه میکرده. رختکن حمام با انواع زیراندازها، سارقهای زردوزی شدة سنتی، بقچههای کرباسی، قطیفهها و تن خشک کنهای فراوان، تزئین شدهاست. در حال حاضر این حمام به صورت موزه مردم شناسی در آمده و مجسمههایی مومی در جاهای مختلف حمام افرادی از طبقات مختلف جامعه آن زمان نظیر روحانیون، پیشه وران، مردم عادی و غیره را در حمام نشان میدهد. با گذر از راهروی طولانی و زاویه دار با سکوهایی در دو طرف هشتی میانی که ظروفی نظیر طشت، تاس و وسایلی مانند لُنگ، سدر، حنا، سینیهای قدیمی، شانههای سنتی، آینههای مختلف، سنگ پاهای قدیمی و وسایل تن شویی دیگر، در آن دیده میشود. در سمت راست «گرم خانه» مجسمههای کیسه کشان و دلاکان، مشغول دلاکی قرار دارند و سمت دیگر، حوضی هشت ضلعی با ستونهای سنگی یکپارچه که دو به دو قرینهاند، با طاقی خیمه مانند و مجسمههایی دیگر دیده میشود. «خزینة حمام» و بخش مخصوص استحمام حکام و بزرگان و سنگ ساعت زمان در این بخش نیز از دیدنیهای آن است. سقفها اغلب کاربندیهای متنوع و جالبی دارند که نظم درونی مجموعه را بیشتر مینماید و نشانی از «درونگرا بودن معماری سنتی ایران» است.
· نورپردازی:
نور فضاهای حمام، از سقف تامین شده، طوری که نورگیرها معمولاً در مرکز و یا دورادور سقفها جای گرفتهاند و کاملاً با هندسه سقف، هماهنگی پیدا کرده، سقف را نورانی تر نشان میدهد و سایه روشن زیبایی بر روی آن ایجاد میکند. حوض آب زیر این نورگیرها نیز بر جلوة نورپردازی آن میافزاید. در نورگیرهای سقف، برای جلوگیری از اشراف و دید و تنظیم حرارت گرم خانه، از «گل جام» یا «معلقی» استفاده شدهاست تا نور خورشید را به داخل فضاها هدایت کند. گرمای این حمام به وسیلة «گلخن یا تون» تأمین میشده است. از تون، کانالهای «گربه رو»ی انشعابی به زیر گرم خانه حمام کشیده شده، هوای داغ را از خود عبور داده، کف آن را گرم میکرده است و هوای آلوده و زاید از طریق روزنهها به بیرون هدایت میشد.
· ویژگیها:
کاشی های معرق، هفت رنگ و کاشی های خشتی، با تصویر انسانی از ویژگیهای این حمام است. شبکة آب رسانی به خزینه، گرم خانه، سربینه، حوضها، حوضچهها و فوارههای متعدد آنها، نحوة گرم کردن هوای داخل حمام، چگونگی آب بندی مخازن آب و گرم کردن آب، ارتفاع کم و باریک و طولانی بودن راهروها، هشتیهای میانی و سردرها، تناسبات فضایی ورودیها و خروجیها، ارتفاع زیاد رختکن، گود بودن حمام، بهره گیری از آب قنات، نگه داشتن حرارت، ضدزلزله بودن و کاهش ارتعاشات لرزشی در اثر قرارگیری در درون زمین، که بدون آنها کارکرد حمام ممکن نمیشد، از دیگر ویژگیهای حمام گنجعلی خان هستند.