آموزش تعاونی فقط برای شرکت های تعاونی تازه تاسیس ضرورت ندارد، بلکه برای اعضای تعاونی‌هایی که سابقه دارند نیز لزوم آموزش غیرقابل انکار است.
اکنون نه تنها به امر آموزش بلکه به آموزش در تعاون در سراسر دنیا نیز توجه زیادی شده است. در گزارشی که سال‌ها قبل به مناسبت برگزاری کنفرانس بین‌المللی تربیت و آموزش تعاونی در شهر زوریخ کشور سوییس ارائه شد آمده بود: ((اگر ممکن بود نهضت تعاونی را از سر گرفت و ناگزیر بودیم یکی از دو شق زیر را انتخاب کنیم: شروع کار بدون سرمایه ولی با همکاری شرکا و اعضای مجرب و دانا، یا با سرمایه فراوان ولی با اعضای بی‌اطلاع و نادان، با تجربیاتی که تا به حال اندوخته‌ایم، بی‌شک شق نخست را انتخاب می‌کردیم)).
این سخنان از این جهت قابل تامل است که در یک اجتماع تعاونی بین‌المللی بر زبان آورده شده و گوینده آن نماینده تعاونی کشور سوئد بوده است، یعنی کشوری که سازمان تعاونی آن نه تنها از نظر وسایل و امکانات مالی، بلکه از لحاظ افکار بلند و اقدامات بزرگ دارای شهرت است. اهمیت تربیت و ضرورت ارتقاء آگاهی اعضای تعاونی را بهتر از این نمی‌توان توصیف کرد.
آموزش تعاونی فقط برای شرکت های تعاونی تازه تاسیس ضرورت ندارد، بلکه برای اعضای تعاونی هایی که سابقه ممتدی دارند نیز لزوم آموزش غیرقابل انکار است. علاوه بر آن، با توسعه دامنه کار و افزایش تعداد اعضاء و کارکنان شرکت تعاونی، این آموزش اهمیت بیشتری کسب می‌کند، چرا که باید کوشید پیوسته «روحیه تعاونی» محفوظ مانده و احیا شود زیرا اگر عضوی به فعالیت دیگران متکی باشد و خود تلاشی نکند، روحیه تعاونی او دچار رخوت می‌شود.
همچنین در صورتی که پیشرفت و رونق کار مانع کوشش اعضاء شده و یا بروز مشکلات موجب شود که اعضای سست عقیده نسبت به شرکت و سرنوشت آن بی‌تفاوت شوند و دست از همکاری و معاضدت بکشند و نیز چنانچه بین ارکان مختلف شرکت تعاونی اختلافاتی بروز کند، در همه این حالات ممکن است روحیه تعاونی متزلزل شود.
از طرف دیگر، هجوم اعضای جدید، خالی از مخاطره نیست، زیرا اعضای جدید به راهی گام می‌نهند که دیگران بر ایشان هموار ساخته‌اند و در نتیجه لزومی ندارد آنها هم مانند پیشگامان و اعضای اولیه تعاونی، فکر خود را به کار اندازند و جسارت و همت به خرج دهند. لذا باید دید تازه واردان به چه اندازه احساس مسئولیت می‌کنند و از ایمان تعاونی بهره‌مندند.
از طرف دیگر باید توجه داشت که آموزش و تربیت تعاون در شرکت های تعاونی، اعم از جدیدالتاسیس و یا قدیمی، تنها در صورتی دارای نتایج پایدار خواهد بود که مستمر و مداوم باشد. یکی از اصول شرکت های تعاونی که از حدود دو قرن پیش محفوظ مانده و هنوز اعتبار خود را حفظ کرده، اختصاص وجوه معینی از محل سود خالص سالانه شرکت های تعاونی برای توسعه آموزش است. غالبا درصد این وجوه مانند سال های اولیه رشد تعاونی ها ۲.۵ تا ۳ درصد و گاهی به تناسب میزان فروش و معاملات شرکت تعیین می‌شود. میزان این وجوه در بعضی از کشورها نیز رقم متنابهی از درآمد شرکت تعاونی را به خود اختصاص می‌دهد.
هدف آموزش تعاونی در درجه اوّل، رسوخ دادن این اعتقاد در اعضاء است که سازمان تعاونی تشکیلات بیگانه‌ای نیست که فقط برای خدمت به آنها تاسیس شده باشد، بلکه موسسه‌ای است متعلق به خودشان و نتیجه و پیشرفت کار آن، به جد و جهت خود آنها بستگی دارد.
همچنین هدف آموزش این است که معلوماتی به اعضاء بدهد و احساسات و افکار و استعدادهای نهفته آنها را برانگیزد تا به صورت یک مومن واقعی نهضت تعاونی در آیند، به این معنی که نه تنها از منافع مشترک خود با سایر اعضاء، بلکه از پیوندهای معنوی و مسئولیت‌های مشترک خویش با دیگران نیز آگاه و نیت شرکت در کار و فعالیت مشترک را دارا شوند.
هدف دیگر آموزش تعاونی این است که اعضای شرکت تعاونی، خود را عضو یک شرکت کوچک ندانند، بلکه خویشتن را متعلق به نهضتی به شمار آورند که در آن، خدمت به مردم، مقدم بر جنبه بازرگانی و سودجویی است و نهضتی است متکی بر عقاید و طرز تفکر جدید و مبتنی بر سازمان نوینی است که به موجب آن افراد، روابط انسانی تازه‌ای با یکدیگر خواهند داشت.
وسایل و روش‌های آموزش شرکت در فعالیت‌های تعاونی
شرکت در فعالیت‌های تعاونی، چنانچه از روی فهم صورت گیرد، چه از لحاظ پرورش فکر و چه از نظر تربیت اراده، یک مکتب واقعی آموزشی به شمار می‌آید، زیرا از طرفی موجب می‌شود که اعضاء به تدریج با مقدمات مسایل اقتصادی در حین عمل آشنا شوند و از طرف دیگر، رموز و طرز کار دستگاه تعاونی و اصول برابری و انصاف را که نهضت تعاون بدان مبتنی است، فرا گیرند. از سوی دیگر، شرکت در فعالیت‌های تعاونی، فرد فرد اعضاء را به کوشش انفرادی و مجموعه آنان را به تلاش دسته‌جمعی و همگانی عادت می‌دهد.
مقدماتی که منتهی به تشکیل و تاسیس یک شرکت تعاونی می‌شود، یعنی مجمع عمومی موسس، خود بهترین موقعیت برای آموزش تعاونی است، زیرا در مجمع مزبور مفاد اساسنامه دقیقاً مورد بحث قرار می‌گیرد. پس از آن، مجامع عمومی عادی شرکت، بهترین وسیله و شاید برای بسیاری از شرکتها تنها وسیله آموختن و به کار بستن اصول تعاونی باشد. لذا باید کوشش کرد اعضاء به حضور در این مجامع ترغیب شوند و تسهیلات لازم از نظر انتخاب زمان و مکان تشکیل جلسه برای آنها فراهم شود. از اینرو در مجامع عمومی، به جای ارائه جدول‌ها و ارقام عریض و طویل که چه بسا ممکن است غیرقابل درک و موجب کسالت خاطر گردد، بهتر است نمودارهای مصور به اعضاء نشان داده شود. همچنین باید با ایجاد مباحثه و تبادل آرا، جلسات را زنده و با روح کرد. این قبیل جلسات را اغلب می‌توان با نمایش فیلم و اجتماعات خانوادگی و نظایر آن همراه نمود.
از آنجا که فکر تعاون، همانند اندیشه دمکراسی، بر این اساس مبتنی است که افراد در فعالیت های اجتماعی شرکت داده شوند، یا این مشارکت را احساس کنند، موسسات تعاونی درصدد برآمده‌اند به مناسبت‌های مختلف، فعالیت‌های گوناگون ایجاد کرده و اعضاء را در آن دخالت داده و شرکت بدهند. به طور مثال: غالباً به تشکیل کمیته‌های مخصوصی برای تبلیغات و یا برپایی مراسم تفریحات سالم و یا امور اجتماعی و خیریه مبادرت می‌ورزند و ابتکاراتی در این خصوص به خرج می‌دهند و از این طریق اعضای تعاونی را در فعالیت‌ها مشارکت داده و با آنها تبادل‌نظر می‌کنند. همچنین می‌توان از بانوان خانه‌دار عضو شرکت تعاونی انجمنی تشکیل داده در امور مربوط به تعاونی از آنها نظرخواهی کرد و به توصیه‌های آنان در خصوص ارزش و مرغوبیت کالاها و نحوه بسته‌بندی آنها توجه کرد.
علاوه بر آن، به منظور تقویت همبستگی و ایجاد زمینه همکاری بیشتر بین اعضاء تعاونی، می‌توان فرصت‌هایی به وجود آورد تا در خارج از جلسات مجامع عمومی نیز با یکدیگر ملاقات کرده و آشنایی بیشتری پیدا کنند. مثلاً می‌توان، گردش‌های دسته‌جمعی و یا مسابقات ورزشی ترتیب داد و یا مراسم جشن به مناسبت‌های مذهبی و ملّی برگزار کرد و از اعضاء برای حضور و مشارکت فعال در آنها دعوت کرد.
درنتیجه در هر شرکت تعاونی لازم است دسته کوچک یا بزرگی از اعضاء باشند که رفتار و کردارشان برای سایرین نمونه قرار گیرد و منشاء الهام واقع شوند، به طوری که سایر اعضاء در مواقع بحرانی، برای پیدا کردن راه‌حل و یا اخذ تصمیمات مهم، نظر آنان را جویا شوند. غالباً چنین هسته‌ای از اعضاء مجرب و مومن در تعاونیها وجود دارد و این افراد که ممکن است اداره‌کنندگان آینده تعاونی باشند، باید پیوسته بکوشند معلومات و دانش تعاونی اعضای تعاونی مربوط را گسترش داده و ارتقاء بخشند.
بدین منظور، غالباً تدابیر مختلفی اتخاذ می‌شود. در این راستا مرکز آموزش اتاق تعاون با ارائه دوره های آموزشی متعدد و متوالی در زمینه های خدماتی، سازمانی، اداری، مهارتی و دروس اختصاصی و ... برای استفاده اعضاء ترتیب داده که اشخاص غیر عضو، اعضای تعاونی و اتحادیه ها نیز بتوانند در آن شرکت کنند که درصورت لزوم از آن استفاده بهینه بعمل آید. بازرسان شرکتهای تعاونی نیز می‌توانند در ضمن سال به ویژه مقارن تشکیل مجمع عمومی، سخنرانی‌هایی برای ارتقاء آگاهی اعضاء ایجاد نموده و آنان را با امور تعاونی بیش از پیش آشنا سازند.
شایان ذکر است موضوع تهیه و توزیع نشریات تعاونی، آن چنان حایز اهمیت است که غالباً مورد تأکید مجامع و نشست‌های بین‌المللی تعاون قرار می‌گیرد و توصیه می‌شود که علاوه بر ایجاد سرویس اطلاعات تعاونی در اتحادیه‌های مربوط، تدریس دروس اختصاصی برای آموزش و تربیت مسئولان و نویسندگان نشریات مزبور در نظر گرفته شود.
همچنین لازم است اتحادیه‌های تعاونی در زمینه انتشار مطبوعات تعاونی فعالیت کرده و نشریات مختلفی به صورت کتاب و یا مجلات ماهانه و یا فصلنامه برای استفاده عموم اعضای تعاونی منتشر سازند به نحوی که حاوی اطلاعات عمومی درباره مسائل تعاونی باشد. بعضی از این نشریات نیز ممکن است جنبه تخصصی داشته و مورد استفاده مدیران اجرایی و کارکنان شرکت های تعاونی قرار گیرد.
تجربه نشان داده است از میان تمام وسایلی که برای آموزش بزرگسالان مورد استفاده قرار می‌گیرد، موثرترین و کم‌خرج‌ترین آنها، همان تشکیل گروه‌ها یا انجمن‌های کوچک بحث و مطالعه است. هسته اصلی این گروه ها ممکن است محفل کوچکی باشد که معمولاً قبل از تأسیس هر شرکت تعاونی تشکیل می‌شود و در آن مسائل مقدماتی مورد بحث قرار می‌گیرد. این محفل نباید از هم بپاشد، بلکه پس از تشکیل شرکت نیز بهتر است به صورت دیگری و به شکل یک گروه مطالعاتی کار خود را دنبال کند.
به طور کلی، دو نوع گروه مطالعاتی متمایز از یکدیگر وجود دارد: دسته اول عبارتست از گروه هایی که در آنها معلومات عمومی درباره تعاونیها و تاریخچه و اقدامات و مشکلات آن به اعضاء تعلیم داده می‌شود. البته نه تنها مشکلاتی که مبتلا به کشور آن گروه ها است، بلکه به طور کلی در مورد این گونه مشکلات در سراسر جهان را شامل می شود. هدف و منظور از این تعلیمات آن است که اعتقاد اعضاء به اصول و موازین تعاونی راسخ‌تر شود. بدیهی است در این گروه ها ممکن است موضوعات مربوط به علم اقتصاد و مسایل اجتماعی و تدبیر منزل و نظایر آن مورد بحث و مطالعه قرار گیرد.
دسته دوم عبارتند از: گروههای مطالعه و فعالیت که جنبه علمی بیشتری دارند و مسایل روزمره تعاونی را مورد بحث و انتقاد قرار می‌دهند. به طور مثال در این گروه ها، احتیاجات تازه و جستجوی طرق رفع آنها و یا ایجاد قسمت های جدید در شرکت تعاونی مورد بحث و شور قرار می‌گیرد و هیات‌مدیره تعاونی می‌تواند تحقیق درباره بعضی مسایل نظیر سطح مصرف خانواده‌ها و یا فروش اقساطی کالا و امثال آن را به آنها واگذار کند به طوری که حتی می‌توان گروه های مزبور را به منزله رابطی بین اعضاء از یک طرف، و مدیران شرکت از سوی دیگر، تلقی کرد.
چنانچه این گروه ها فقط به وظیفه مشورتی خود اکتفا کنند و از دخالت در کارهایی که در صلاحیت قسمت اجرایی و مدیریت تعاونی است اجتناب کنند، وجود و همکاری آنها چه برای شرکت های تازه کار و چه برای تعاونی های قدیمی، اعم از گروه های مطالعه‌ای که به مطالعات نظری می‌پردازند و گروه هایی که فعالیت و مطالعه را با هم توام می‌سازند، مکتب شایسته‌ای برای تربیت و انتخاب مدیران و مبلغان و سازمان‌دهندگان آینده تعاونی به شمار می‌روند.
علاوه بر این، شرکت در این گروه‌ها نباید محدود به اعضاء باشد، بلکه لازم است مسئولان، مجریان و شاغلان مشاغل حساس تعاونی ها نیز در آن حضور یابند.